Tragom izgubljenog znanja: Biblioteka koja je čuvala svet, uspon i pad Aleksandrije

Dok su plamenovi gutali biblioteku Aleksandriju, najveće skladište ljudskog znanja starog sveta nestalo je zauvek. Ali ko je zapravo zapalio taj požar? To je jedno od najzanimljivijih i najvažnijih pitanja u istoriji – i to s razlogom, jer je ta biblioteka bila jedna od najvažnijih institucija u oblasti obrazovanja i kulture.

Iako je bila ponos antičkog sveta, čuvena egipatska biblioteka je nekoliko puta gorela, a 48. godine pre nove ere našla se usred građanskog rata.

Da li je Julije Cezar zaista spalio veliku Aleksandrijsku biblioteku? Ili su to učinili islamski učenjaci? Možda sam zaštitnik biblioteke? Ovo su sve teorije kojima istoričari raspolažu kada pokušavaju da rasvetle tajanstvenu sudbinu biblioteke.

Šta je bila Aleksandrijska biblioteka?

Iako se nalazila u Egiptu, biblioteka je zapravo bila tvrđava drevne grčke kulture.

Izgrađena je unutar hrama poznatog kao Musejon, ili Hram Muza, a muzej sa svojim čitaonicama i vrtovima danas više ne postoji.

Ipak, savremeni izveštaji hvalili su njihovu arhitekturu i bogatstvo sadržaja — sve u duhu grčke civilizacije, zahvaljujući uticaju trovekovne vladavine Ptolemejske dinastije u Egiptu.

Nije jasno da li je biblioteka bila ideja Ptolemaja I Sotera, prvog faraona Ptolemejske dinastije koji je došao na presto 323. godine pre nove ere, ili njegovog savetnika, Demetrija iz Falera. Ptolemaj je po rođenju bio makedonski Grk i tokom svoje vladavine pretvorio je Egipat u centar grčke kulture. 

Imao je velike ambicije za grad Aleksandriju, koji je pomogao da se izgradi na obali Sredozemnog mora i koji je 305. godine pre nove ere proglasio prestonicom, piše istoričar Gaj de la Bedojer u delu Pad Egipta i uspon Rima: Istorija Ptolemejaca.

Kako navodi, Ptolemajev veliki grad "služio je kao ulazna luka za svaku oblast – književnost, umetnost, filozofiju, kao i trgovinu“.

Oko 295. godine pre nove ere poverio je Demetriju zadatak da izgradi najveću svetsku zbirku pisanih dela, potez koji je učinio Aleksandriju važnom tačkom na mapi i Egipat centrom grčke kulture.

Petr Svarc / Alamy / Profimedia

Međutim, Ptolemaj I nije doživeo da vidi biblioteku; umro je 283. godine pre nove ere, a istoričari uglavnom smatraju da je biblioteka otvorena tokom vladavine njegovog sina i naslednika, Ptolemaja II Filadelfa, između 284. i 246. godine pre nove ere.

Do tada je Ptolemejska dinastija uložila ogromne resurse u ovaj projekat i širenje Aleksandrije.

Dok su faraonovi izvidnici širom sveta prikupljali pisana dela, pribavljali su ili kopirali dragocenosti kao što su Aristotelova biblioteka i originalni primerci drama Eshila, Euripida i Sofokla.

Iako je najpoznatija po tome što je u sebi čuvala celu starogrčku književnost, biblioteka je sadržala i dela iz drugih kulturnih centara poput Sirije, Persije i Indije.

Posetioce je zadivljavala ne samo stotinama hiljada papirusnih svitaka, već i svojom impresivnom arhitekturom.

Biblioteka je bila poznata širom sveta kao riznica znanja. Poput savremenog univerziteta, privlačila je učenjake koje su mamile njene velike zbirke i želja da prošire saznanja iz oblasti nauke, matematike i umetnosti.

Bila je toliko velika da je dobila sestrinsku instituciju, Serapeum, u obližnjem hramu.

Međutim, Ptolemaj VIII je oko 145. godine pre nove ere, tokom sukoba oko nasledstva, proterao sve strane učenjake.

Savremeni istoričari znaju, kako primećuje Bedojer, "frustrirajuće malo" o biblioteci i njenim učenjacima. Ipak, kako on ističe, biblioteka je imala ogroman uticaj na svoj svet.

"Možda je njen najveći doprinos istoriji nauke to što je uopšte postojala", zaključuje on, nazivajući biblioteku "najvećim darom Ptolemejaca drevnom svetu". 

Kako je gorela Biblioteka Aleksandrija

Društveni nemiri širom Egipta mogli su da doprinesu padu biblioteke.

Godine 48. pre nove ere, bar deo biblioteke postao je žrtva egipatskog građanskog rata.

Te godine rimski general Julije Cezar sa svojim vojnicima stigao je u Aleksandriju da podrži savezniku Kleopatru u ratu protiv njenog brata, Ptolemeja XIV.

Francesco Lorenzetti / Alamy / Profimedia

Tokom sukoba, Rimljani su pokušali da blokiraju flotu Ptolemeja paleći brodove i pristaništa u Aleksandriji.

Kako se požar širio, zahvatio je i Mouseion. Istorijski izvori se ne slažu oko obima štete; neki rani istoričari, poput Plutarha, tvrde da je cela biblioteka izgorela, dok je filozof Seneka Mlađi kasnije citirao sada izgubljeno delo u kojem se navodi da je uništeno 40.000 svitaka.

Da li je išta preživelo? Kasniji izvori pominju Musejon, što ukazuje da je hram i dalje bio u upotrebi, a izgleda da su učenjaci nastavili da rade sa zbirkama koje bi bile uništene da je biblioteka u potpunosti izgorela.

Pad Aleksandrijske biblioteke

Ostaci biblioteke i, akademici povezani sa njom, doživeli su spor pad zajedno sa samom Aleksandrijom, smatraju neki istoričari.

Vremenom je Biblioteka Aleksandrija "prilično polako propadala zbog zanemarivanja“, piše bibliotekar i kustos Sebastijan Modrou u delu Biblioteke, arhivi i muzeji.

Nekada sedište grčkog znanja, Aleksandrija je sada bila pod rimskom vlašću, a rimski lideri su uglavnom ignorisali ovu riznicu, navodi istoričar Roj Mekliod u knjizi Biblioteka Aleksandrije: Centar učenja u drevnom svetu.

"O biblioteci (ili onome što je od nje ostalo) iz perioda Rimskog carstva saznajemo vrlo malo", navodi on. 

Biblioteka Aleksandrije možda je nestala, ali postoje dokazi da je njena sestrinska institucija preživela — iako je i ona dva puta gorela.

Kako se hrišćanstvo širilo Rimom, hrišćanski vladari poput Teodosija I, hrišćanskog patrijarha Aleksandrije, počeli su da se bore protiv onoga što su smatrali paganskim idolopoklonstvom.

Godine 391. nove ere, grupa učenjaka iz Serapeuma, ljutih zbog rimskog napada na njihove bogove i muze, napala je neke hrišćane u Aleksandriji. 

Kao odgovor, hrišćani su vandalizovali i srušili Serapeum. Paljevine, ili optužbe za njih, nastavile su da igraju ulogu u padu biblioteke.

Gary Cook / Alamy / Profimedia

Godine 642. nove ere, arapske snage pod komandom Amra ibn al-Asa zauzele su Aleksandriju tokom osvajanja Egipta pod rashidunskim halifatima.

Prema sačuvanom tekstu iz 13. veka, arapski osvajači su po naredbi halife Umara uništili veliku biblioteku, navodno koristeći njene knjige kao gorivo za vatru da bi zagrejali vodu za kupatilo tokom okupacije.

Međutim, savremeni istoričari smatraju da je to mit, verovatno stvoren i širen od strane srednjovekovnih hrišćana sumnjičavih prema islamu i njegovom učenju.

"Intelektualna tolerancija bila je zaštitni znak srednjovekovne islamske civilizacije",  piše istoričarka Asma Afsarudin u The American Journal of Economics and Sociology.

Suprotno popularnom mitu, Afsarudin ističe da su muslimani tog doba bili izuzetno otvoreni za znanje drugih kultura.

Neprestani sporovi

Godinama su se, piše istoričar klasične istorije Rodžer S. Bagnal u časopisu Proceedings of the American Philosophical Society, vodile žustre debate o tome ko je uništio biblioteku i zašto.

"Ovo je misterija ubistva sa mnogo osumnjičenih", navodi on, ističući da "strasti i dalje gore po ovom pitanju". 

Tanjug AP/Amr Nabil

Dodaje da su neki naučnici krivili hrišćanske vođe iz 391. godine za uništenje ostataka klasičnog znanja koje je još bilo sačuvano u biblioteci, dok su drugi za konačni pad velike biblioteke okrivili islamski halifat i njegovo navodno odbacivanje znanja van islamske tradicije.

Ono što znamo jeste da su vremenom čak i pomeni Musejona nestali.

Danas Biblioteka Aleksandrija ostaje jedno od najtužnijih čuda istorije — i dalje budi tugu zbog nenadoknadivog gubitka ogromnog bogatstva drevnog znanja.